Ze względu na szczególny układ wód na terenie zajmowanym przez Pszczew, miejsce to już od dawna spełniało ważną funkcje. Naturalne przejście między ciekami wodnymi na przesmyku między jez. Kochle a jez. Chłop spowodował, że miejsce to zostało zasiedlone przez człowieka już bardzo dawno. Bliskość wody i jednocześnie szlaku komunikacyjnego zapewniły warunki rozwoju lokalnych społeczności.

Znaleziska archeologiczne świadczą o tym, że tereny wokół Pszczewa były zamieszkane już w epoce kamiennej. Śladów dawnych epok jest w okolicach Pszczewa wiele.

Szczególne znaczenie mają znaleziska z początków naszej ery. Wynika z nich, że w Borowym Młynie i Pszczewie istniał wówczas dość znaczny ośrodek hutniczy produkujący wyroby nie tylko na własne potrzeby, ale utrzymujący rozległe kontakty handlowe. Świadczy to o dość dobrze rozwiniętym osadnictwie w tym czasie.

            Ukształtowanie terenu, głownie zaś linia jezior powodowały, że tereny te były ważne strategicznie. Prawdopodobnie już w VII wieku powstał gród wśród rozległych moczarów między Pszczewem a Stokami. Później na początku X wieku powstał gród na półwyspie Katarzyna nad jez. Kochle. Było to w czasach, w których kształtowały się zręby słowiańskich organizacji plemiennych. Poprzedzały one powstanie państwa piastowskiego, które stało się ich spadkobiercą.

Gród Pszczewski lezący na trakcie z Poznania do Lubusza i dalej do Niemiec, strzegący dogodnego przejścia przez linie jezior pszczewskich miał w tych czasach prawdopodobnie duże znaczenie. Był jednym z ważniejszych traktów.

Istnieje duże prawdopodobieństwo, że właśnie przez Pszczew w roku 1000 wracał do Niemiec, cesarz Otton III ze zjazdu gnieźnieńskiego.

Szły tędy także wojska niemieckich najeźdźców. Wojska   cesarza Henryka II spaliły gród w 1005 r., a wojska cesarza Fryderyka II Rudobrodego dokonały tego ponownie w 1157 roku.

W bezpośrednim sąsiedztwie grodu istniało podgrodzie. Dokumentują to liczne znaleziska archeologiczne.  Podgrodzie dało początek pierwszej osadzie, która być może później, być może po zniszczeni grodu na półwyspie Katarzyna, rozrosła się lub co najbardziej prawdopodobne przesunęła się kilkaset metrów dalej na południe. To w tym miejscu, przy południowym brzegu jez. Kochle, rozwinęła się osada jeszcze przed lokalizacją miasta. Fakt ten zdaje się częściowo potwierdzać legenda o świętej lipie, która rosła w tym miejscu do 1880 roku.

Trudno dociec, ile w legendzie jest prawdy. Faktem jest jednak to, że aż do roku 1774 istniał w tym miejscu kościół Św. Wojciecha. Po rozebraniu świątyni, miejsce jej lokalizacji upamiętniono figurą św. Wojciecha, która istnieje do dziś.

Średniowieczne miasto lokowano później już w innym miejscu, w terenie bardziej obronnym, na wyspie wyniesionej kilka metrów ponad otaczające jeziora – od wschodu jezioro Kochle i od zachodu jezioro Mielno. Jeziora te były ze sobą połączone.

Po raz pierwszy w dokumentach pisanych Pszczew jest wymieniany jako wieś w 1259 roku. W tym czasie Pszczew wraz z okolicznymi ziemiami stanowił majątek biskupów poznańskich. 17 stycznia 1288 roku biskup poznański Jan Gerlicz powierzył Janowi z Lubinowa lokację miasta Pczew. W dziesięć lat później 31 stycznia 1298 roku biskup poznański Andrzej Szymonowicz ustanowił tutaj ośrodek administracji kościelnej – jeden z czterech archidiakonatów biskupstwa poznańskiego, obejmujący swym zasięgiem 60 parafii.

Mogło się to wiązać z tym, że Pszczew był ośrodkiem dość znacznego klucza dóbr biskupich w tym rejonie.  Do klucza Pszczewskiego należały miasto i 13 osad: Dormowo, Głażewo, Łowyń, Świechocin, Silna, Zielomyśl, Szarcz, Stołuń, Kalsko, Św. Wojciech, Siercz, Trzebiszewo.

Prawdopodobnie dla doraźnego zabezpieczenia biskupów administratorów, a także w celu stworzenia schronienia dla miasta w XIV lub XV wieku powstał na północnym krańcu miejscowości gródek stożkowy zbudowany na sztucznie usypanym wzniesieniu.

O jego funkcji może świadczyć późniejsza nazwa wzniesienia - Góra Wieżowa. Gródek wraz pobliskim  kościołem mógłby Stanowic w tych czasach kompleks obronny  o    lokalnym znaczeniu.

Oryginalny sposób zabudowy miasta wynikał z ukształtowania ternu - podłużnego wzniesienia, na którym powstało miasto. Od najniższego punktu na południu, w okolicach Bramy Poznańskiej(w sąsiedztwie strugi na południe od miasta), te miasta idąc w kierunku północnym stopniowo wznosił się aż do wzgórza kościelnego. Z niego górowała nad miastem bryła kościoła. Do dzisiejszego dnia zachował się z niewielkimi zmianami średniowieczny układ zabudowy miejskiej składał się on z dwóch ciągów zabudować okalających soczewkowaty plac. W czasach późniejszych końce placów uległy częściowo zabudowie, która utworzyła prostokątny rynek i oddzieliła go od kościoła. Ciągi zabudowy były przecięte co kilka działek charakterystycznymi poprzecznymi uliczkami opadającymi w kierunku jezior. Były to zapewne drogi oznaczeniom przeciwpożarowym. Miały zapewnić swobodny dostęp do zbiorników wodnych w czasie pożaru oraz zapobiegać jego rozprzestrzenianiu się. Mimo tego, pożary niszczyły drewnianą zabudowę miasta. Pierwszy odnotowany pożar zniszczył miasto w 1498r. Następny w październiku 1520r. spowodowały zaciężenie wojska mistrza krzyżackiego. Wojska szwedzkie w czasie wojny północnej 16 maja 1631r. spaliły nie tylko miasto, ale i kościół, plebanię i dwór biskupi, o czym świadczą zapisy kroniki kościelnej. W pożarach płynęły dokumenty miejskie. I tak np.20  sierpnia 1407r. został potwierdzony przywilej lokacyjny z 1288r.

Po pożarze w 1631r. zabudowę mieszczańską odbudowano jako drewnianą. Natomiast kościół, plebanię i dwór biskupi na folwarku na południe od miasta wymurowano z cegły. Fundował je biskup Andrzej Szołdrski, który później dość często przebywał w Pszczewie, jako swej letniej rezydencji.

Wcześniej, jeszcze 8.Vll.1595 roku biskup Łukasz Kościelecki wyraził zgodę na budowę Nowego Miasta- na przedmieściu, za Bramą Poznańską w kierunku południowym, aż po folwark biskupi. Nowe Miasto obejmowało dzisiejsze ulice: Zamkową, Różaną i Kasztanową.

Za Nowym Miastem biskup Adam Konarski w 1566 roku ufundował szpital- przytulisko rodzaj hospicjum dla biednych.

Jeszcze przed 1640 rokiem istniała w Pszczewie szkoła. Kilku uczniów z Pszczewa odnotowano w księdze studiujących na Akademii Jagiellońskiej. W XVlll wieku istniała już w mieście straż pożarna- dokumenty mówią o zakupie sprzętu dla straży.

Miasto biskupie Pszczew bytowało w zależności od folwarku biskupiego i jego potrzeb. Rodziło to pewne ograniczenia, ale dawało także niewątpliwe korzyści. W mieście rozwijało się rolnictwo, rybołówstwo i rzemiosło. Było kilka cechów rzemieślniczych. 

 

 

 

Na podstawie Pszczew Oblicze Małej Ojczyzny pod red. Michała Jasińskiego